Terapia lasem – remedium na obniżony nastrój?

Inflacja, globalna pandemia, wojna za naszą wschodnią granicą… żyjemy w niespokojnych czasach, w których niepewność stała się naszą codziennością. Europejskie wyniki badań mówią o tym, że ponad 7% populacji Europy cierpi na zaburzenia depresyjne.

Las leczy – fakty

Czy las leczy? Światowa Organizacja Zdrowia definiuje zdrowie, nie jako przeciwieństwo braku choroby, ale jako stan zapewniający dobrostan człowieka w całościowym – społecznym, fizycznym i umysłowym wymiarze. Leczenie lasem, czy terapia lasem, a także ich pochodne jak lasoterapia, dendroterapia, naturoterapia itp. mają duży ładunek medialny wynikający z faktu, że dopiero od niedawna w Polsce na szerszą skalę mówi się o pozytywnym wpływie przyrody na dobrostan człowieka. Jeszcze w latach 90. ubiegłego wieku Profesor Krzymowska-Kostrowicka pisała o terapeutycznych właściwościach zbiorowisk leśnych, konfrontując konkretne choroby i dolegliwości głównie natury fizjologicznej z pewnymi atrybutami zbiorowisk roślinnych. Jednak obecny kierunek badań nad właściwościami regeneracyjnymi lasu nieco różni się od tych wcześniejszych dociekań. Współcześnie, rośnie znaczenie przyrody jako czynnika wspomagającego dobrostan, a nie czynnika leczącego, uzdrawiającego człowieka. W moim odczuciu stosując określenia takie jak leczenie a’priori zakładamy, że mamy do czynienia z kimś, kto wymaga pomocy, leczenia, interwencji medycznej. A przecież nie zawsze tak właśnie jest. Znacznie lepszym określeniem byłyby „kąpiele leśne” (oryg. z jęz. japońskiego „shinrin-yoku”). Obawiam się jednak, że jeszcze przez jakiś czas określenie „kąpiele leśne” będzie trudno akceptowalne w naszym środowisku naukowym, wciąż dla wielu badaczy „kąpiele leśne” są pewną „nowinką”, której nie można przypisać poważnego, naukowego pierwiastka. Tymczasem na całym świecie pojawiają się kolejne doniesienia o pozytywnym wpływie lasu na człowieka, publikowane w ważnych, często prestiżowych czasopismach naukowych. Coraz więcej jest też konferencji naukowych i sympozjów, z których płynie jasny komunikat o bardzo dużym znaczeniu lasu dla jakości naszego życia. Instytut Nauk Leśnych SGGW ma w tym zakresie również swój udział. Staramy się wypełnić lukę w wiedzy na temat tego, jak obszary leśne powinny być zarządzane, aby zapewnić maksimum korzyści zdrowotnych społeczeństwu. Wciąż bowiem brakuje pełnego rozpoznania wpływu określonych sposobów gospodarki leśnej na odbudowę i dobre samopoczucie człowieka. Jest to szczególnie istotne, z uwagi na rosnące zapotrzebowanie na społeczne funkcje lasów.

Las i zdrowie

Dla zachowania zdrowia potrzebujemy czystego powietrza, czystej wody, żywności i innych zasobów dostarczanych jako „usługi ekosystemu”. Te wszystkie wymagania realizowane są w dużej mierze dzięki lasom, zatem śmiało można powiedzieć, że lasy znacząco przyczyniają się do utrzymania i ochrony zdrowia ludzi. Lasy pozwalają oddychać czystszym powietrzem, podnoszą odporność ludzi i chronią przed hałasem. Udowodniono też, że istnieje związek pomiędzy odwiedzaniem lasów a korzystnymi reakcjami immunologicznymi, w tym ekspresją białek antynowotworowych. Dla ludzkiego organizmu szkodliwe są te składniki aerozoli, które wywołują infekcje, czyli bakterie i wirusy lub przyczyniają się do powstawania alergii – grzyby, pleśnie, pyłki. Okazuje się, że w 1 m³ powietrza w zbiorowisku leśnym znajduje się 200-500 bakterii, podczas gdy w 1 m³ powietrza miejskiego jest ich znacznie więcej, bo aż 4000-8000. W dużej mierze za niski poziom bakterii w powietrzu w lesie odpowiadają fitoncydy czyli substancje lotne wydzielane przez rośliny. Szacuje się, że 1 hektar lasu liściastego wytwarza w okresie letnim 2 kg fitoncydów, hektar iglastego – aż 5 kg. Zdolność wytwarzania tych korzystnych substancji ma ok. 80 gatunków drzew i krzewów, m.in. jałowiec pospolity, czeremcha zwyczajna, świerk pospolity, jodła pospolita, sosna pospolita, czy brzoza brodawkowata. Ponadto poziom zanieczyszczeń w lesie jest znacznie niższy od tego, który występuje w miastach, czy w okolicy tras o dużym natężeniu ruchu samochodowego. Rośliny, w tym przede wszystkim lasy są skutecznymi fitoremediatorami (od greckiego phyto – roślina i remedium – lek). W obecnych czasach coraz poważniejszy problemem zdrowotnym obok zanieczyszczonego powietrza jest też zanieczyszczenie hałasem. Lasy i wszystkie inne formacje roślinne skutecznie tłumią hałas zapewniając korzyści dla zdrowia. W lesie poziom dźwięków związanych z ruchem drogowym, czy przemysłem jest znacznie niższy niż poza nim. Szacuje się, że wewnątrz lasu, w odległości 150 m od granicy lasu hałas zmniejsza się o 18-25 dB. Lasy dostarczają zdrowej, wysokiej jakości żywności, m.in. dziczyzny cenionej za wyjątkowy smak i aromat, a także naturalnych i ekologicznych produktów wspierających prowadzenie zdrowej kuchni, takich jak np. herbaty ziołowe, herbaty z głogu, lipy, bzu czarnego, leśnych owoców, grzybów, ziół leczniczych i przyprawowych, jak również miodów leśnych. Wiele produktów roślinnych pochodzących z lasu wykorzystywanych jest w kosmetologii i farmakologii, około 25% lekarstw wytwarzanych jest z roślin rosnących w lasach. Las jest ważny dla naszego zdrowia również z uwagi na fakt, że ekosystemy leśne, szczególnie te w miastach i w strefach podmiejskich są popularnym miejscem rekreacji i wypoczynku oraz realizacji aktywności fizycznej. Lasy w naszym kraju stanowią około 30% powierzchni, zdecydowana większość z nich, bo aż 80% to lasy publiczne, ogólnodostępne. Rekreacyjne użytkowania lasów ma długą tradycję, choć infrastruktura rekreacyjna w lasach zaczęła pojawiać się stosunkowo późno, bo dopiero w latach 60. ubiegłego wieku. Jest wiele powodów, dla których ludzie wypoczywają w lasach. Z naszych, już wieloletnich, cyklicznych badań wynika, że wśród najważniejszych z nich wymieniane są: ucieczka od fizycznych i społecznych stresorów, jak również docenianie przyrody za piękne krajobrazy, symboliczne cechy takie jak cisza, spokój, czyste powietrze. Rekreacja, pobyt w lesie mimo wielu korzyści wiąże się jednak również z pewnymi zagrożeniami dla zdrowia, mianowicie mam na myśli choroby przenoszone głównie przez kleszcze (np. kleszczowe zapalenie mózgu, borelioza). Liczba zachorowań na boreliozę wzrosła w Europie w XXI wieku, co wiązać można m.in. ze zwiększoną populacją zwierząt-żywicieli, a także ze zmianą klimatu, w tym łagodniejszymi zimami. Obawa przed kleszczami dla wielu ludzi jest poważnym czynnikiem redukującym chęć wypoczynku w lesie. Jednak szacuje się, że ogólne ryzyko zachorowania na boreliozę wynosi około 4%. Poza tym ryzyko to można zminimalizować przestrzegając podstawowych zasad związanych z właściwym ubiorem (ubranie zakrywające dużą część ciała, w jasnych kolorach), stosowaniem repelentów ochronnych oraz przez unikanie miejsc z bujną roślinnością krzewiastą, zarośli, wysokich traw itp. Nie warto zatem rezygnować z rekreacji i wypoczynku w lesie.

Las a emocje

Jest wiele dowodów naukowych wskazujących, że kontakt z przyrodą, przede wszystkim z lasem pomaga w walce ze stresem, poprawia samopoczucie, pozwala chronić zdrowie psychiczne człowieka. Kąpiele leśne mogą być przydatne w walce z depresją, lękiem, zespołem nadpobudliwości psychoruchowej oraz z deficytem uwagi. Badania, które prowadzimy od kilku lat w Instytucie Nauk Leśnych SGGW niezbicie dowodzą, że istnieje pozytywny wpływ lasu na samopoczucie ludzi (https://www.mdpi.com/1999-4907/11/5/591). Nawet krótki pobyt w lesie poprawia nastrój, dostarcza więcej energii, pozwala zmniejszyć napięcie emocjonalne, powoduje, że wzrastają uczucia pozytywne. Wiele badań potwierdza te ogólne stwierdzenia. Coraz więcej wiemy też o tym jakimi cechami powinna odznaczać się przestrzeń, w tym tereny zieleni żebyśmy mogli w pełni korzystać z ich potencjału zdrowotnego. Porównujemy ze sobą różne warianty terenów zieleni i różne atrybuty przestrzeni, żeby udowodnić w jaki sposób środowisko przyrodnicze oddziaływuje na człowieka. Co ciekawe, właściwości odbudowujące ma nie tylko las. Wyniki naszych badań wykazały na przykład, że zarówno przebywanie w środowisku miejskim z występującą zielenią, jak i pobyt w lesie wpływa pozytywnie na relaksację fizjologiczną i psychologiczną badanych. Spacer w środowisku miejskim z zieloną pokrywą roślinności gwarantuje podobne korzyści do tych uzyskiwanych w wyniku spaceru w lesie. Okazuje się zatem, że różne miejsca z występującą zielenią miejską mogą być z powodzeniem wykorzystywane do rekreacji, podobnie jak lasy, w których prowadzi się kąpiele leśne. Prowadziliśmy też badania nad wpływem martwego drewna w lesie (https://www.mdpi.com/1999-4907/12/7/871) na samopoczucie człowieka, w rezultacie których ustaliliśmy, że właściwości relaksacyjne lasu z naturalnymi, powolnymi procesami zamierania drzew są dużo wyższe, niż te uzyskane w lasach zagospodarowanych, w których widoczne są ślady pozyskania drewna. Porównywaliśmy ze sobą również różne poziomy otwartości przestrzeni. Wykazaliśmy na przykład, że kontakt z wodą ma korzystny wpływ na człowieka (https://www.mdpi.com/1999-4907/14/3/497). Krótki spacer wśród otwartych miejskich terenów zielonych, które zapewniają więcej możliwości obserwacji z uwagi na obecność zbiorników wodnych, czy rozległych powierzchni trawiastych jest korzystniejszy dla naszego samopoczucia. Skąd ta pewność? W naszych badaniach sięgamy po narzędzia, którymi od dawna, z dużym powodzeniem posługują się psychologowie, czy socjologowie. Poza tym szczegółowo kontrolujemy parametry fizjologiczne badanych np. ciśnienie, tętno oraz cechy środowiska takie jak poziom hałasu, warunki pogodowe, poziom światła. Za każdym razem odnosimy uzyskane wyniki do tych uzyskanych dla próby kontrolnej – którą może być bądź inny wariant otoczenia (np. park w mieście, przestrzeń pozbawiona zieleni itp.) lub odmienny typ aktywności fizycznej do tej, którą uwzględniamy w badaniu. Dzięki temu nasze badania są w pełni replikowane.

Terapia lasem – jak pomóc sobie samemu?

Są różne sposoby poprawy nastroju, ale kontakt z przyrodą jest zdecydowanie najlepszym z nich. Wyjście do lasu nie powinno być traktowane jako przymus, pobyt w lesie może trwać dowolnie długo. Choć oczywiście z naukowego punktu widzenia ramy czasowe są ważne. Z dotychczasowych ustaleń wynika na przykład, że 10-minutowy pobyt w lesie obniża ciśnienie krwi, 20 minut – poprawia nastrój, 60 minut – wyostrza uwagę. Nasze badania pokazują, że półgodzinny pobyt w lesie jest w stanie wpłynąć na obniżenie ciśnienia, poprawę nastroju, wzrost pozytywnych emocji, jednak nie potrafimy jeszcze jednoznacznie odpowiedzieć, jak długo utrzymują się uzyskane korzyści zdrowotne. Las jest atrakcyjnym miejscem wypoczynku i regeneracji sił w zasadzie o każdej porze roku, jednak żeby w pełni doświadczyć jego korzystnego wpływu potrzebne będzie zapewnienie sobie odpowiedniego poziomu komfortu cieplnego. Trudno mówić o pozytywnym wpływie lasu na zdrowie, jeśli jest się zmarzniętym, czy przemoczonym do suchej nitki. Ważne jest zatem, aby wybierając się do lasu zadbać o ubiór adekwatny do warunków pogodowych. Dobrze mieć przy sobie wodę, unikajmy natomiast napojów pobudzających, a także nikotyny. Przygotowując się do wyjścia do lasu sprawdźmy, na ile znamy teren. Wielu ludzi obawia się zagubienia w lesie, nie rezygnuje zatem z telefonów komórkowych. Pamiętajmy jednak, że idziemy do lasu po to, aby wyciszyć emocje, zdystansować się do codziennych spraw, więc jeśli już koniecznie musimy mieć przy sobie telefon, to przynajmniej warto go wyciszyć i umieścić w takim miejscu, gdzie nie będzie od razu dostępny. Myślę, że poczucie bezpieczeństwa jest ważnym warunkiem wstępnym wykorzystania środowiska naturalnego dla celów związanych z poprawą zdrowia, samopoczucia. W wielu badaniach wśród czynników redukujących chęć i możliwość realizacji aktywności fizycznej w środowisku naturalnym wymieniane są przestępstwa i zachowania antyspołeczne. Pewne grupy osób, w szczególności osoby starsze, czy kobiety mają tendencję do odczuwania większego strachu, wykazują większą podatność na powyższe zagrożenia. Nie zawsze pobyt w lesie w celu zdrowotnym, terapeutycznym oznaczać musi samodzielną wyprawę do lasu. Zdrowie i dobre samopoczucie wiążą się z utrzymywaniem dobrych relacji społecznych. Udowodniono już, że izolacja społeczna jest znanym predyktorem zachorowalności i śmiertelności. Las może odgrywać ważną rolę we wspieraniu interakcji społecznych, pobyt w nim sprzyja promowaniu ogólnego poczucia wspólnoty, zmniejsza poczucie samotności i zwiększa wsparcie społeczne. Aktywność fizyczna w lesie ma pozytywny wpływ na samoocenę i interakcje społeczne u dzieci. Zatem planując wyprawę do lasu warto pomyśleć również o swoich najbliższych i wspólnie czerpać wynikające stąd korzyści. W jaki sposób najpełniej korzystać z lasu? Dotychczasowe badania w większości przypadków bazowały na dwóch typach aktywności w lesie – spacerach oraz obserwowaniu przyrody z określonego miejsca. W obu przypadkach ustalono pozytywny wpływ lasu na wybrane zmienne fizjologiczne i psychologiczne. Nasze ostanie badania pokazują, że profity wynikające ze spacerowania w lesie są bardziej wszechstronne, niż te uzyskiwane dzięki np. jeździe rowerem po lesie. Zatem chcąc uzyskać korzyści zdrowotne z pobytu w środowisku przyrodniczym wcale nie trzeba przytulać się do drzew, czy stąpać boso po mchu, wystarczy spacer i chwila wyciszenia, możemy też znaleźć dogodne dla nas miejsce i poobserwować przez dłuższą chwilę otaczającą przyrodę. Oczywiście nic nie zastąpi fizycznego kontaktu z lasem, jednak należy zwrócić uwagę, że duża część naszego społeczeństwa ma lub może mieć w przyszłości ograniczoną możliwość obcowania z lasem. Problem ten został dostrzeżony poniekąd na skutek pandemii COVID-19, która spowodowała, że populacje na całym świecie zostały pozbawione kontaktu z naturą z powodu masowych kwarantann i zamknięć. Niezależnie od sytuacji epidemicznej wciąż jest spora grupa ludzi – np. pacjentów szpitali, ludzi unieruchomionych, obłożnie chorych, a także zamkniętych w ośrodkach penitencjarnych, którzy nie mają możliwości czerpania korzyści zdrowotnych z lasu. Stąd też pojawiają się pytania o możliwość zastosowania sztucznej inteligencji w terapii lasem. Włączenie programów wirtualnej terapii lasem do codzienności osób, które mają ograniczony dostęp do lasu może mieć pozytywne społecznie konsekwencje w postaci łagodzenia dolegliwości, przyspieszenia procesu rekonwalescencji i lepszej resocjalizacji. W Instytucie Nauk Leśnych SGGW prowadzimy od niedawna badania, których celem jest porównanie efektu naprawczego uzyskanego w wyniku fizycznego kontaktu z lasem i w rezultacie oglądania lasu nagranego kamerą 360 stopni. W planach mamy dalszy rozwój tego kierunku badań.

Czy brzozy pomagają na stres?

Wielu ludzi ma rzeczywiście takie przekonanie. Do niedawna drzewo to kojarzyło się głównie z lasem, obecnie coraz częściej widoczne jest w przydomowych ogrodach, czy pojawia się jako element kompozycji zieleni parkowej, lub osiedlowej. W wielu szkółkach drzew i krzewów ozdobnych odnotowuje się w ostatnich latach znaczne zainteresowanie różnego rodzaju odmianami brzozy. Brzoza jest swego rodzaju przebojem ostatnich lat. Myślę, że to zainteresowanie wiąże się z obecnie już dużą świadomością ważności przyrody w ogóle dla ludzkiego zdrowia, dobrego samopoczucia, budowania lepszych relacji z otoczeniem. Wielu specjalistów z zakresu medycyny naturalnej twierdzi, że brzozy mają właściwości energetyczne, a bezpośredni kontakt z tym drzewem pozwala zachować balans emocjonalny. Nie znam jednak badań naukowych, które by to potwierdzały, które wskazywałyby, że akurat ten gatunek drzewa jest wybitnie zalecany w walce z codziennym, czy przewlekłym, chronicznym stresem. Skąd wynika specjalna pozycja brzozy jako drzewa o charakterze terapeutycznym? Prawdopodobnie stąd, że jest to drzewo powszechnie występujące, bardzo łatwo rozpoznawalne, a więc bliskie wielu ludziom. Poza tym wiara, że brzoza jest drzewem magicznym ma korzenie w czasach odległych historycznie. Jeszcze przed nastaniem chrześcijaństwa drzewo to cieszyło się dużą atencją. Nie wiemy na pewno, czy brzozy pomagają w walce ze stresem, ale mamy za to niezbite dowody, że liście, kora, czy sok z brzozy mają właściwości lecznicze, a przez to są wykorzystywane w przemyśle farmaceutycznym. Bardzo dużo lekarstw i kosmetyków zawiera w swoim składzie substancje pochodzące z brzozy. Wielu ludzi utożsamia właściwości lecznicze bezpośrednio z właściwościami terapeutycznymi i to również może wpływać na przekonanie że brzozy pomagają człowiekowi w walce ze stresem.

Gdzie rozwijać swoją wiedzę o lesie? Co czytać? Gdzie studiować?

Wiedzę o lesie można rozwijać w różny sposób. Z pewnością ścieżką, na której można najpełniej dowiedzieć się jak żyje i funkcjonuje las są studia z zakresu leśnictwa. Poza studiami, swoją wiedzę można pogłębić poprzez udział w szkoleniach, warsztatach o tematyce przyrodniczo-leśnej, czy poprzez uczestniczenie w studiach podyplomowych – SGGW oferuje taką możliwość np. studia podyplomowe „Turystyka i edukacja leśna na terenach niezurbanizowanych”. Źródłem informacji o lesie są publikacje naukowe oraz artykuły popularyzujące wyniki badań naukowych, a także materiały zamieszczane na stronach internetowych prowadzonych przez Lasy Państwowe, parki narodowe, czy jednostki organizacji samorządowych – np. zespoły parków narodowych. Warto brać też udział w różnego typu wydarzeniach o charakterze edukacyjnym, które propagują wiedzę na temat ekosystemów leśnych. Niektóre z nich mają charakter cyklicznych spotkań przeznaczonych dla ogółu społeczeństwa (Święto Niezapominajki itp.), lub dedykowanych tylko dzieciom, czy młodzieży szkolnej (lekcje w szkołach prowadzone przez edukatorów leśnych). Bezcennym źródłem informacji o lasach i gospodarce leśnej są muzea o tematyce przyrodniczej, izby edukacyjne, zielone klasy itp. Sporo można dowiedzieć się z pewnością poprzez własne obserwacje podczas np. spacerów po lesie. W dzisiejszych czasach zdobycie informacji o środowisku, w tym o lesie, a także pracy leśników jest proste i szybkie. Pamiętać jednak należy o tym, że nie każde źródło przekazu wiedzy jest prawdziwe i wiarygodne. Warto zatem sięgać po wiedzę propagowaną w sposób rzetelny, bazującą na wynikach badań naukowych, popularyzowaną przez ludzi o odpowiednich kwalifikacjach i doświadczeniu praktycznym.

dr hab. Emilia Janeczko, prof. SGGW