Czwórka. O konserwacji i badaniach obrazu Józefa Chełmońskiego

Ekspozycja poświęcona jednemu, ale jakże wyjątkowemu dziełu Józefa Chełmońskiego, odkrywa tajniki procesu jego konserwacji i prezentuje niezwykle ciekawe wyniki badań nad obrazem. Wystawa „Czwórka – o konserwacji i badaniach obrazu Józefa Chełmońskiego” prezentowana jest w Sukiennicach równolegle z monograficzną wystawą prac artysty w Gmachu Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie jako jej dopełnienie. Dzieło nie opuści Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku ze względu na ryzyko związane z transportem wielkoformatowego płótna. Ekspozycję można zwiedzać bezpłatne w ramach biletu na wystawę „Chełmoński".

We wrześniu 2024 roku zakończył się wieloletni proces konserwacji tego wielkoformatowego dzieła. Czwórka Józefa Chełmońskiego odzyskała swój pierwotny blask. Obraz znów zachwyca pełnią kolorów, lekkością i dynamiką kompozycji.

Od ostatniej konserwacji i oczyszczania lica minęło niemal 50 lat. Przez ten czas obraz zdążył się mocno zabrudzić, pokrywające go werniksy pożółknąć, a retusze przebarwić, odznaczając się brzydkimi plamami w obrębie warstwy malarskiej. Nawarstwienia te zmieniały wygląd dzieła i odbierały mu jego wybitne walory artystyczne. Ich przywrócenie stało się celem i głównym założeniem podjętej konserwacji. Od lipca 2020 roku realizowano trudny i długotrwały proces oczyszczania malowidła. Ze względu na gabaryty dzieła, a  także, by uniknąć ponownego zdejmowania płótna z krosna i nawijania na wałek, prace konserwatorskie wykonywano w przestrzeni wystawy, w obecności zwiedzających. Konserwatorki oczyściły malowidło, usunęły pożółkłe werniksy, uzupełniły oraz wyretuszowały ubytki zaprawy i warstwy malarskiej. Na koniec położyły werniks zabezpieczający całe lico. Znów można podziwiać wyszukane odcienie i  zestawienia kolorów, zostały przywrócone kontrasty walorowe i głębia przestrzeni w obrazie. Konserwacji poddano też ramę, która również zyskała nowy blask.

Równolegle z konserwacją przeprowadzono wnikliwe badania Czwórki. Wykonano fotografie w różnych rodzajach promieniowania: UV, IR, RTG. Najciekawszych informacji dostarczył rentgenogram, który ukazuje dynamiczny proces tworzenia dzieła i zmiany decyzji autora. Poza obrazowaniem w różnych zakresach promieniowania wykonano badania z zastosowaniem innych metod nieinwazyjnych – analizy wizualnej, i spektroskopii, fluorescencji rentgenowskiej (XRF). Uzyskane wyniki uzupełniono poprzez analizę próbek pobranych z obrazu technikami MO, SEM-EDS, FTIR, GC/MS. Dzięki badaniom rozpoznano budowę technologiczną, technikę wykonania obrazu, zastosowane przez artystę pigmenty i sposób ich łączenia, a także skład zaprawy, rodzaj płótna i spoiwa farb. Ujawniono nieznane dotąd etapy powstawania dzieła, rzucając nowe światło na ewolucję procesu twórczego. Zauważyliśmy, że paleta pigmentów, jak na taki duży obraz, jest stosunkowo niewielka, co wiąże się z ograniczoną kolorystyką kompozycji. W sumie zidentyfikowano około piętnastu pigmentów. Niektóre z nich występują jednak tylko w warstwach podmalowania. Wiemy, że nie od razu obraz wyglądał tak, jak go ostatecznie widzimy. Artysta pracował etapami, nanosząc kolejne warstwy malarskie, wprowadzał poprawki i zmiany koncepcyjne, stopniowo budował kolorystykę kompozycji. Nie zawsze dbał, aby nałożone wcześniej warstwy zdążyły dobrze wyschnąć, używał też dużo spoiwa. Dlatego w wielu miejscach warstwa malarska, schnąc, zmarszczyła się, gdzieniegdzie powstały jej spękania, odsłaniając kolor leżącej pod spodem zaprawy lub podmalowania – mówi Dominika Sarkowicz, kierowniczka Pracowni Konserwacji Malarstwa i Rzeźby w Sukiennicach.

Chełmoński namalował Czwórkę w Paryżu w 1881 roku. Przedstawia ukraiński pejzaż z pędzącymi na wprost widza czterema końmi ciągnącymi zaprzęg. Płótno, mające ponad 6,5 metra szerokości i ponad 2,7 metra wysokości, jest nie tylko jednym z kluczowych obrazów w kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie, ale i należy do najbardziej rozpoznawalnych, wręcz ikonicznych dzieł  polskiego malarstwa. Dzieło w swej niebywałej dynamice i sile wyrazu odzwierciedla wielki temperament artystyczny Chełmońskiego, ukazując zarazem jego odwagę twórczą i malarski rozmach.

Konserwację obrazu wykonały specjalistki z Pracowni Konserwacji Malarstwa i Rzeźby w Sukiennicach. Badania tego dzieła przeprowadzono w ramach interdyscyplinarnego projektu badawczo-wystawienniczego związanego z przygotowaniem monograficznej wystawy Józefa Chełmońskiego (1849–1914). Prace zostały zrealizowane przez konserwatorki z Pracowni Konserwacji Malarstwa i Rzeźby w Sukiennicach, Laboratorium  Analiz i Nieniszczących Badań Obiektów Zabytkowych Muzeum Narodowego w  Krakowie, we współpracy z Muzeum Narodowym w Poznaniu oraz naukowcami z innych instytucji.

Muzeum Narodowe w Krakowie wspólnie z Muzeum Narodowym w Warszawie i Muzeum Narodowym w Poznaniu zrealizowało projekt badawczy poświęcony twórczości Józefa Chełmońskiego. Jego zwieńczeniem jest seria wystaw pokazywanych kolejno w każdej zaangażowanej instytucji.

INFORMACJE DLA ZWIEDZAJĄCYCH

WYSTAWA

Czwórka – o konserwacji i badaniach obrazu Józefa Chełmońskiego

Miejsce: MNK Sukiennice

Czas trwania: 08.08–30.11.2025

Godziny trwania:

poniedziałek: nieczynne

wtorek - niedziela: 10:00-18:00

Kuratorzy: Dominika Sarkowicz, Marzena Sieklucka, Gabriela Banach-Kielanowska, Joanna Zwinczak (zespół Pracowni Konserwacji Malarstwa i Rzeźby w Sukiennicach) oraz Aldona Kopyciak, Paulina Krupska-Wolas, Anna Ryguła, Marta Matosz, Anna Klisińska-Kopacz, Karolina Skóra, Tomasz Wilkosz, Michał Obarzanowski, Julio M. del Hoyo-Meléndez (Laboratorium Analiz i Nieniszczących Badań Obiektów Zabytkowych –  Lanboz)

Koordynacja: Dominika Sarkowicz

Projekt aranżacji wystawy: Magdalena Bujak