Jak odratować Odrę?

Wnioski i rekomendacje WWF Polska

Katastrofa na Odrze, największa katastrofa ekologiczna w historii współczesnej Polski, wydarzyła się m.in. przez brak właściwego systemu monitoringu, kontroli zanieczyszczeń i egzekwowania prawa oraz właściwego zarządzania kryzysowego. Zapłaciła za to przyroda – na dnie Odry wciąż zalegają setki tysięcy martwych ryb, a także małże i ślimaki. Odra umiera, a odpowiedzialność za to ponosi człowiek.

Rządowy raport o Odrze

Choć rządowy „Wstępny raport Zespołu ds. sytuacji na Odrze” z 30.09.2022 opisuje skutki katastrofy, to jednak nie spełnia on w całości społecznych oczekiwań, ponieważ:

• nie wskazuje bezpośredniej przyczyny masowego umierania ryb i innych zwierząt wodnych;
• nie wskazuje podmiotów odpowiedzialnych za wystąpienie katastrofy; 
• nie ocenia działania instytucji oraz służb odpowiedzialnych za gospodarowanie wodami i stan ekologiczny polskich wód, monitoring wód, a także reagowanie na wypadek awarii i usuwanie jej skutków;
• nie przedstawia kierunku odbudowy zniszczonego ekosystemu Odry ani działań przeciwdziałających powtórzeniu się podobnej katastrofy.

Wstępny raport rządowy, przygotowany na zlecenie Ministerstwa Klimatu i Środowiska, za cel główny stawia sobie jedynie zgromadzenie materiału faktograficznego oraz wyjaśnienie bezpośrednich przyczyn masowego śnięcia ryb w Odrze w lipcu i sierpniu 2022 roku.

Czego zabrakło w rządowym raporcie w sprawie Odry?
Aktualnie czekamy na kolejną, ostateczną wersję rządowego raportu. To, co naszym zdaniem powinno być celem końcowego raportu, to wyjaśnienie:

1. Pierwotnych przyczyn katastrofy, w tym źródła i przyczyny rozwinięcia się zakwitu Prymesium parvum (tzw. złotych alg) oraz uwolnienia toksyny w wodach Odry.
2. Przebiegu zdarzenia, wraz ze szczególnym uwzględnieniem przyczyn, dla których pierwsze śnięcia ryb z marca 2022 w Kanale Gliwickim uznano za nieistotne i nie interweniowano.
3. Przyczyn niedziałania systemu zarządzania wodami, który powinien służyć ochronie wód i poprawie ich stanu.
4. Przyczyn, dla których błędnie ustalono limity zrzutu zanieczyszczeń i wydano pozwolenia wodno–prawne na zrzuty wód zasolonych i zanieczyszczeń w skali, która prowadzi do stałego, ponadnormatywnego zanieczyszczenia i zasolenia wód Odry.
5. Przyczyn, dlaczego odstąpiono od realizacji celów Ramowej Dyrektywy Wodnej i nie zrealizowano założonych do 2021 roku celów w zakresie osiągniecia dobrego stanu i dobrego potencjału ekologicznego jednolitych części wód w Odrze i jej dopływach.

Ministerstwo Infrastruktury, zarządzające obecnie wodami, chce realizować plan ratunkowy poprzez wprowadzenie specjalnej specustawy dotyczącej Odry. Niestety już wstępnie zaprezentowane założenia specustawy są sprzeczne z aktualną wiedzą naukową oraz niezgodne z Ramową Dyrektywą Wodną i spowodują wyłącznie pogorszenie stanu ekologicznego Odry oraz narażenie jej na podobne katastrofy w przyszłości. Program inwestycyjny, zapowiadany przez Pełnomocnika Rządu ds. gospodarki wodą, przewiduje m.in. dalsze przekształcanie rzek – budowę zbiorników wodnych, stopni wodnych i inne inwestycje. Co więcej, plany te zakładają uproszczenie procedur inwestycyjnych związanych z przygotowaniem raportów oddziaływania na środowisko i uzyskiwaniem pozwoleń na budowę dla tych przedsięwzięć.  

Potrzebny jest jak najszybszy plan rewitalizacji Odry i przywrócenia jej stanu przyrodniczego do stanu przynajmniej sprzed skażenia.

Czy Odrze zagraża kolejna katastrofa?
Co i w jakiej ilości dostaje się do polskich rzek dla obywateli pozostaje zagadką. Żadna instytucja państwowa nie monitoruje na bieżąco stanu rzek. Przepisy nie są egzekwowane, a kary za zatruwanie środowiska nie odstraszają. Szwankuje także system nadzoru i przeciwdziałania katastrofom ekologicznym. Ścieki w rzekach są praktycznie poza kontrolą.  Ścieki zasolonych wód (prawdopodobnie z kopalń) w połączeniu z suszą i upałami stworzyły niszczącą dla Odry mieszankę.

Fundacja WWF Polska wskazuje, że dalsze zrzuty wód zasolonych mogą zagrażać ekosystemowi drugiej co do wielkości rzeki w Polsce. Kontynuacja działań inwestycyjnych na Odrze (w tym regulacja, budowa i modernizacja ostróg oraz budowa kolejnych stopni wodnych, które mają służyć przekształceniu Odry w drogę wodną) także może spowodować pogłębienie złego stanu rzeki i ryzyko katastrof ekologicznych w kolejnych latach. Katastrofa może się powtórzyć, jeśli ponownie wystąpią warunki hydrometeorologiczne podobne do tych z lata 2022 r.  , wynikające ze zmiany klimatu. Taki scenariusz zagraża również innym rzekom w Polsce. 

Jak uratować Odrę – rekomendacje WWF

Wraz z ekspertami przygotowaliśmy rekomendacje działań, które pomogą zapobiegać kolejnym katastrofom.

• Działania doraźne:
• odstąpienie od prac regulacyjnych na Odrze oraz od przyszłych regulacji i przegradzania Odry zaporami (m.in. w Ścinawie i Lubiążu);
• przeznaczenie zaoszczędzonych w ten sposób środków na odbudowę ekosystemu Odry, wzmocnienie jej zdolności samooczyszczania i odporności na awarie oraz zmiany klimatyczne, a także na działania prewencyjne dla zapobieżenia powtarzaniu się katastrof ekologicznych, podobnych do tej z roku 2022;
• zaplanowanie i przeprowadzenie działań technologicznych, usprawniających systemy oczyszczania ścieków przemysłowych i wód zasolonych;
• pełne wdrożenie Krajowego Programu Renaturyzacji Wód Powierzchniowych (programu, który powstał na zlecenie rządu w 2020 r. i nie jest do tej pory w pełni realizowany).

• Działania systemowe:
• poprawa działania systemu pozwoleń wodnoprawnych, a także organizacja systemu skutecznej kontroli użytkowników wód i nielegalnych zrzutów ścieków do rzek, poprzez automatyczne stacje monitorujące stan wód, rozmieszczone w lokalizacjach umożliwiających zidentyfikowanie źródła zanieczyszczeń;
• weryfikacja procedur zarządzania kryzysowego, w tym Planów Zarządzania Kryzysowego i kompetencji podmiotów działających w ramach tzw. siatki bezpieczeństwa;
• przedstawienie rządowych założeń planów odbudowy ekosystemu Odry, w szczególności w zakresie inwestycji planowanych przez Ministerstwo Infrastruktury;
• włączenie organizacji społecznych oraz organizacji naukowych w realizację planów odbudowy ekosystemu Odry;
• w celu ochrony naszego wspólnego dobra, jakimi są wody powierzchniowe, w tym polskie rzeki, i w celu poprawy ich stanu, zarządzanie wodami powinno być prowadzone w całości pod nadzorem Ministerstwa Klimatu i Środowiska.

Pełna treść naszych wniosków i rekomendacji po przeanalizowaniu „Wstępnego raportu Zespołu ds. sytuacji na Odrze” do pobrania w załącznikach: