Rzeki zanieczyszczane w majestacie prawa

STANOWISKO FUNDACJI WWF POLSKA WS. WSTĘPNEGO RAPORTU RZĄDOWEGO NT. KATASTROFY EKOLOGICZNEJ RZEKI ODRY 

Stan rzeki był zły, niezależnie od katastrofy ekologicznej – stwierdza wstępny raport rządowego Zespołu ds. sytuacji na rzece Odrze. Jednocześnie Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska informuje, że dotychczas przeprowadzone kontrole nie wykazały nieprawidłowości dot. zrzutów ścieków do Odry. Za śnięcie ryb w Odrze odpowiada złota alga. Ale to działalność człowieka – pośrednio lub bezpośrednio – doprowadziła do tragedii.  

W czwartek 29.09.2022 r. odbyła się konferencja prasowa organizowana przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Instytut Ochrony Środowiska-Państwowy Instytut Badawczy, podczas której zaprezentowano wstępne wyniki, wnioski i rekomendacje polskiego zespołu eksperckiego, powołanego przez Minister Klimatu i Środowiska Annę Moskwę. Zespół do spraw sytuacji powstałej na rzece Odrze badał przyczyny katastrofy w Odrze – m.in. masowej śmierci ryb i bezkręgowców słodkowodnych, jaka miała miejsce w sierpniu i we wrześniu tego roku.  

Fundacja WWF Polska zgadza się z autorami raportu, że uregulowana Odra (która w wyniku regulacji ma charakter rzeki z wodą stojącą) oraz przekraczające normy zasolenie Odry są przyczynami zakwitu wydzielających toksyny alg, odpowiedzialnych za masową śmierć ryb i bezkręgowców wodnych. Jako korzystne warunki do rozwoju P. parvum i rozwinięcia toksyczności wskazano „znacznie zwiększoną przewodniość, wysoką zawartość chlorków i siarczanów, podwyższoną temperaturę wody, znaczne wahania parametrów w tym czasie.”  

W prezentacji raportu zespół rządowy wskazał, że „nie bez znaczenia jest tu także hydromorfologia wód Odry – obecność wielu zbiorników wodnych, a także spowolnień przepływu przed jazami, kanałów, a więc miejsc sprzyjających zakwitom.”

Podkreślenia wymaga fakt, że to działalność człowieka doprowadziła do tej katastrofy. Odrą i wszystkimi innymi rzekami w Polsce naturalnie płyną wyłącznie wody słodkie. W rzece o dobrym stanie ekologicznym, bez nienaturalnie podwyższonego zasolenia, słonolubna złota alga Prymensium parvum nie miałaby jak się rozwinąć. Wody słone do Odry dostarczył wyłącznie człowiek – poprzez zrzuty zasolonych wód pokopalnianych i poprzemysłowych. Wyrażamy głębokie zaniepokojenie faktem, że wśród przedstawianych w raporcie wniosków brak wskazania, skąd wynika tak wysokie zasolenie Odry – choć wyniki badań jasno wskazują na działalność przedsiębiorstw w tym zakresie.  

Choć raport wskazuje, że problem ponadnormatywnego zanieczyszczenia Odry znany jest władzom publicznym co najmniej od 2019 r., w rekomendacjach zabrakło propozycji działań, które przeciwdziałałyby takiemu stanowi rzeczy. Wyłania się zatem obraz Państwa, które systemowo, od wielu lat toleruje nadmierne zanieczyszczenia wód, mimo zobowiązania do poprawy jakości wód prawem europejskim, m.in. na podstawie Ramowej Dyrektywy Wodnej. 

 fot. K.Konieczny

Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska wyraźnie wskazuje na wieloletnie zaniedbania w zakresie kontroli pozwoleń wodnoprawnych, ale przede wszystkim na błędy systemu samego w sobie. Systemu, który dopuszczał wydawanie dowolnej ilości pozwoleń wodnoprawnych dla, jak wskazano w wypowiedzi „setek jak nie tysięcy podmiotów” w dolinie Odry i jej zlewni bez skumulowanej oceny wpływu zrzutów dokonywanych przez te podmioty na stan ekosystemu doliny rzeki. Co więcej, przekraczane od lat normy jakości wody uznawano za stan normalny i nie podejmowano skutecznych działań, aby to zmienić. I na tym tle słyszymy słowa Sekretarz stanu w Ministerstwie Klimatu i Środowiska, Głównej Konserwator Przyrody, Małgorzaty Golińskiej: „O tym, że zawiodło Państwo nie wolno mówić. […] Nie można było tego przewidzieć, a tym bardziej temu zapobiec na tym etapie”. To chyba przeraża jeszcze bardziej niż sytuacja, w której okazałoby się, że to jednak któryś z zakładów przemysłowych popełnił przestępstwo. 

Za słuszne uznajemy przedstawione w raporcie rekomendacje, m.in. by wzmocnić system monitoringu wód, transparentności i dostępności danych z badań, uzależnić zrzuty zanieczyszczeń od aktualnych stanów wód, wprowadzić inteligentne zarządzanie zlewniowe w kontekście zanieczyszczeń oraz usprawnić system informowania o zagrożeniach i wczesnego ostrzegania. 

Fundacja WWF Polska zgadza się z wypowiedzią Dyrektora Instytutu Rybactwa Śródlądowego, dr inż. Grzegorza Dietricha, że z zarybieniem Odry należy się wstrzymać, ponieważ w katastrofie odrzańskiej zginęły również bezkręgowce słodkowodne (czyli główna baza pokarmowa dla ryb). W związku z tym należy pilnie odtworzyć ekosystem Odry. Dyrektor Dietrich zwrócił także uwagę, że niezbędne jest zapewnienie miejsc odpoczynku i ucieczki dla ryb na wypadek zagrożenia – a takie warunki spełniają rzeki nieuregulowane. 

Regulacja i kanalizacja rzek sprzyja katastrofom ekologicznym podobnym do obecnej, ponieważ ogranicza zdolność ekosystemów rzecznych do samooczyszczania i prowadzi do kumulacji negatywnych zjawisk związanych z zanieczyszczeniem wód, ich eutrofizacją i przegrzaniem. Tym samym zwiększa ryzyko zakwitów glonów i sinic oraz zatruć fauny i flory. Dodatkowo, brak kontroli systemowej i zlewniowego zarządzania zgodami na zrzuty zanieczyszczeń do wód, a w zakładach górniczych – brak niezależnego, bieżącego monitoringu poboru i zrzutów wód odwodnieniowych, powodują, że polskie rzeki są zanieczyszczane w sposób niekontrolowany i nieprzewidywalny, za pełnym przyzwoleniem publicznych instytucji. Z kolei opracowywana przez Ministerstwo Infrastruktury specustawa dotycząca Odry ma ułatwić budowę kolejnych zbiorników retencyjnych i stopni wodnych na rzece.  

Apelujemy o pełną weryfikację planów regulacji i kanalizacji Odry, których realizacja zagraża kolejnym załamaniem ekosystemu Odry. Wzywamy do odejścia od planów żeglugowych na Odrze i próby włączenia Odry do sieci międzynarodowych dróg wodnych TEN-T.