Trzy kraje - jedna Odra

Druga co do wielkości polska rzeka, to przyrodniczy skarb. Choć ma źródło w Czechach i płynie przez trzy kraje: Czechy, Niemcy i Polskę, to u nas jest aż 86% jej biegu. Od nas w największym stopniu zależy czy będzie to rzeka zdrowa czy martwy kanał, którym woda szybko spłynie do Morza Bałtyckiego, pozostawiając za sobą regiony z niedoborem wody. We Wrocławiu odbyła się konferencja “Czas na Odrę - trzy kraje jedna rzeka”, podczas której eksperci i naukowcy z Czech, Niemiec i Polski rozmawiali o przyszłości Odry, w kontekście Ramowej Dyrektywy Wodnej, zmian klimatycznych i zrównoważonego rozwoju. 

Nie na(rzeka)jmy 

Choć bywają kapryśne, to one były kolebką cywilizacji. Rzeki i ich doliny od wieków  dostarczały bowiem ludziom to czego ludzie potrzebowali do ich stworzenia: wody pitnej, żyznych gleb, ryb. Dzisiaj, dzięki doświadczeniu i nauce,  wiemy jednak, że rola rzek znacznie wykracza poza wymienione, produkcyjne, usługi ekosystemowe. Rzeki to bowiem także usługi regulacyjne - regulacja klimatu, jakości powietrza, retencja wody i przeciwdziałanie suszy, usługi przestrzeni życiowej (siedliska, różnorodność biologiczna) oraz usługi kulturowe (rekreacja, turystyka, wpływ na sztukę, doświadczenia duchowe). To wszystko musimy mieć na uwadze zarządzając Odrą.

Według Raportu GIOŚ (Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska) z 2020 roku, ocena stanu 3051 monitorowanych jednolitych części wód rzecznych wykazała, iż zły stan wód odnotowano w 99,5 % rzek!

Z nurtem Europejskiego Zielonego Ładu 

Przywrócenie rzekom ich  dobrego stanu ekologicznego jest zatem kluczowe w dobie zmiany klimatu, i utraty różnorodności biologicznej. To dlatego UE zaproponowała kompleksowy plan ochrony środowiska i klimatu znany pod nazwą Europejski Zielony Ład, a w nim Strategię na rzecz bioróżnorodności. Jednym z jej celów jest przywrócenie do naturalnego biegu co najmniej 25 tys. km rzek do 2030 roku. 

Walka z barierami na rzekach nie będzie łatwa. Na europejskich rzekach istnieje ich ponad milion⁽²⁾! W Polsce jest oficjalnie  16,5 tys. różnych barier, ale już nieoficjalnie to prawie 80 tys.⁽³⁾. Większość z nich nie znajduje się jednak w żadnej ewidencji. Oznacza to, że przy 150 tysiącach kilometrów rzek w Polsce migrujące organizmy napotykają na barierę co 2 kilometry! W przypadku Odry barierą trudną do przebycia dla większości ryb są chociażby stopnie wodne w Malczycach i Brzegu Dolnym. 

Plan demolki Odry

Niestety, mimo europejskich dyrektyw i wiedzy o szkodliwości tam, polski rząd zamiast bariery usuwać chce budować kolejne, przekształcając Odrę w międzynarodową drogę wodną E30. W myśl rządowych założeń  miałyby nią pływać statki o długości do nawet 50 metrów i zanurzeniu 2,5 metra.

 “To oznacza budowę  30 stopni wodnych, pogłębienie toru wodnego na Jeziorze Dąbie i tak naprawdę na całym przebiegu, budowę nowego kanału na Górnym Śląsku”, mówiła na konferencji, Marta Śmigrowska-Mohn, z organizacji Deutsche Umwelthilfe (cytat za Gazetą Wyborczą). Ekspertka tłumaczyła, że inwestycja oznaczać będzie zniknięcie wielu gatunków roślin i zwierząt, ale i pozbawienie wody obszarów zagrożonych suszą, gdyż wody gruntowe będą opadać do pogłębionej rzeki. 

Można inaczej

Skoro wiemy czego nie robić, powiedzmy co robić trzeba. Wśród rozwiązań zaproponowanych na konferencji znalazła się renaturyzacja rzek oraz paludikultura, czyli uprawa roślin na terenach podmokłych, co pozwoliłoby na odtworzenie osuszonych torfowisk.  

Innym sposobem na dobre zarządzanie rzeką jest też przywracanie terenów zalewowych Odry, nie wbrew, ale zgodnie z naturą. Odtworzenie terenów zalewowych Odry w gminie Wołów, o których mówiła przedstawicielka WWF Polska, to pierwsze w Polsce proekologiczne rozwiązanie przeciwpowodziowe na taką skalę. Zyskali ludzie, bo poprawiło się bezpieczeństwo powodziowe okolicznych mieszkańców i zyskał ekosystem, bo udało się przywrócić warunki do odtworzenia cennych siedlisk łęgowych. 

By zatrzymać utratę różnorodności biologicznej w Europie i poradzić sobie ze skutkami zmiany klimatu i nasilającym się deficytem wody, musimy zacząć działać. Według Europejskiego Zielonego Ładu konieczne jest objęcie obszarem ochronnym 30 % lądu i morza w Europie, a  10% ochroną ścisłą. Rządowe plany wpuszczenia drugiej co do wielkości polskiej rzeki w kanał to błąd za który zapłacą obywatele.

Konferencję zorganizowali: BUND (Friends of Earth Germany), Fundacja Ekorozwoju i Arnika. WWF był partnerem wspierającym.

Katarzyna Karpa-Świderek

Źródła:

1. Deinet S., Scott-Gatty K., Rotton H. et al., The Living Planet Index (LPI) for Migratory Fish - Technical Report, 2020, [online:] https://worldfishmigrationfoundation.com/living-planet-index-2020, s. 55.

2. Badanie EAS 2021 "Identyfikacja barier i ich wpływu na europejskie ekosystemy rzeczne"

3. Belletti B., de Leaniz C. G., Jones J. et al., More than One Million Barriers Fragment Europe’s Rivers, “Nature” 588 (7838), 2020, [online:] https://doi.org/10.1038/s41586-020-3005-2, s. 436-441.