Rola fizjoterapeuty w usprawnianiu pacjenta geriatrycznego

„Różnice w pracy z pacjentem geriatrycznym wynikają z dwóch znaczących w tej grupie wiekowej problemów zdrowotnych: wielochorobowości i polipragmazji” — mówił w programie „Oblicza Medycyny” fizjoterapeuta dr hab. Marek Żak, prof. UJK, przedstawiając zakres i cele pomocy udzielanej przez tych specjalistów osobom w wieku podeszłym.

W ramach projektu „Senior w gabinecie kilku specjalistów” omówiliśmy m.in. takie problemy zdrowotne, jak upadki wśród seniorów, niedożywienie, niewydolność serca, depresja i otępienie, osteoporoza. W jakim zakresie fizjoterapia jest przydatna osobom w starszym wieku?

Fizjoterapia, obok diagnostyki i farmakoterapii, stanowi integralną część i uzupełnienie leczenia pacjenta geriatrycznego. Istnieją bowiem takie specyficzne dla tej populacji schorzenia, w których standardowa terapia wymaga uzupełnienia działaniami rehabilitacyjnymi.

Najczęściej pod opiekę fizjoterapeuty trafia pacjent geriatryczny ze schorzeniami układu sercowo-naczyniowego oraz oddechowego, bo to one są w tej populacji jednym z największych wyzwań zdrowotnych. Fizjoterapii wymagają również seniorzy z dysfunkcjami narządu ruchu, które bezpośrednio mogą się przełożyć na ograniczenie lub utratę sprawności bądź samodzielności, a co za tym idzie znaczące pogorszenie jakości życia.

Z pewnością jednym z wielkich problemów geriatrycznych, z jakimi mierzą się fizjoterapeuci są upadki — wystarczy jeden, aby stan zdrowia osoby starszej drastycznie się pogorszył. Innym wyzwaniem pozostaje szeroko pojęte usprawnianie w zakresie czynności dnia codziennego, które pozwala seniorowi dłużej zachować samodzielność.

Eksperci zajmujący się pracą z osobami starszymi wskazują na specyfikę przebiegu procesu chorobowego w tej populacji. Czy także działania rehabilitacyjne w tej grupie są odmienne?

Różnice w pracy z pacjentem geriatrycznym wynikają z dwóch znaczących w tej grupie wiekowej problemów zdrowotnych: wielochorobowości i polipragmazji, czyli wielolekowości. Wielu pacjentów geriatrycznych cierpi bowiem na 2-3 choroby podstawowe, na które nakładają się inne schorzenia.

Seniorzy przyjmują wiele leków i to niestety nie tylko tych przepisanych przez lekarza, bardzo popularne wśród nich jest bowiem samoleczenie. To dwa wielkie problemy, z jakimi mierzy się każdy fizjoterapeuta pracujący z pacjentem geriatrycznym.

Każdą fizjoterapię powinna oczywiście poprzedzać prawidłowo postawiona diagnoza lekarska, dokonanie oceny sprawności funkcjonalnej, samodzielności w zakresie czynności dnia codziennego, oszacowanie ryzyka upadku i umiejętności podniesienia się po upadku oraz ocena działania układu krążenia, oddechowego i nerwowego. Dopiero na podstawie zebranych w ten sposób danych fizjoterapeuta powinien dobrać właściwe działania fizjoterapeutyczne — oczywiście we współpracy z lekarzem.

Jakie miejsce zajmuje w nich skłonienie pacjenta do modyfikacji stylu życia i np. podjęcia regularnej aktywności fizycznej? Jak dobrać odpowiedni poziom i rodzaj aktywności fizycznej, tak aby była dla osoby starszej bezpieczna i przyniosła pożądany efekt zdrowotny?

Rekomendacje dotyczące poziomu i aktywności fizycznej dla seniorów są stale aktualizowane. Obecne zalecenia, poparte wynikami badań, wskazują, że należy wydłużać czas podejmowania wysiłku fizycznego. Do tej pory zalecano 150 minut aktywności fizycznej tygodniowo. Istnieją jednak badania, których wyniki świadczą o tym, że dla zachowania sprawności senior powinien być aktywny fizycznie 300 minut tygodniowo.

Oczywiście, musimy pamiętać o odpowiednim dobraniu rodzaju i intensywności ćwiczeń, w przeciwnym razie aktywność fizyczna dla osoby starszej może być niezdrowa lub nawet podnosić ryzyko groźnych powikłań, takich jak zatrzymanie akcji serca. Fizjoterapeuta może okazać się pomocny nie tylko w opracowaniu planu ćwiczeń dla seniora — po uprzedniej konsultacji lekarskiej i ocenie funkcjonalnej osoby starszej — ale też podczas wdrażania wysiłku fizycznego. Niestety, często spotykam w swojej praktyce seniorów przeceniających własne możliwości i wybierających ćwiczenia zbyt intensywne, które zanadto obciążają np. ich układ oddechowy lub krążenia. Należy pamiętać, że wysiłek fizyczny warto podejmować poza miejscem zamieszkania, aby wydłużyć czas przebywania na świeżym powietrzu. Istotne jest także zwrócenie uwagi na fakt, że każdą aktywność powinien poprzedzać pomiar ciśnienia i tętna oraz rozgrzewka. Program ćwiczeń musi też zawierać element końcowego „wyciszenia”.

Regularna i zdrowa aktywność fizyczna jest jednym z elementów fizjogerontoprofilaktyki. Jest to nowy kierunek w ramach geriatrii, który dynamicznie rozwija się w światowej medycynie. W Polsce podejście to promuje Polskie Towarzystwo Fizjoterapii. Głównym celem fizjogerontoprofilaktyki jest takie przygotowanie pacjenta do przejścia w wiek senioralny, aby jak najdłużej zachował sprawność funkcjonalną i mógł cieszyć się jesienią życia. Wykształcenie w seniorze chęci i umiejętności samodzielnego podejmowania aktywności fizycznej powinno być jednym z celów fizjoterapii. Musimy przecież pamiętać, że senior nie zawsze będzie mógł liczyć na wsparcie eksperta. Z pewnością warto osobie starszej przekazać, że korzystniejszy dla zdrowia jest wysiłek fizyczny o mniejszym natężeniu za to regularny niż jednorazowy lub rzadki, ale intensywny.

Czy istnieją takie choroby współistniejące, przebyte zabiegi, urazy lub zażywane leki, które są przeciwwskazaniem do niektórych działań rehabilitacyjnych?

Oczywiście, w przypadku pacjentów geriatrycznych istnieją pewne przeciwwskazania do fizjoterapii — szczególnie tej nieodpowiednio dobranej. Stąd tak ważna jest poprzedzająca ją ocena stanu zdrowia, o której już wspomniałem, oraz efektywna współpraca z lekarzem. W sytuacji, gdy chory jest prawidłowo zdiagnozowany, a cel fizjoterapii jest dostosowany do stanu zdrowia seniora, to w większości jednostek chorobowych istnieje możliwość włączenia działań usprawniających.

Jak powinna przebiegać prawidłowa współpraca fizjoterapeuty ze starszym pacjentem? W jaki sposób komunikować się z nim, zwłaszcza gdy jego możliwości poznawcze są ograniczone?

Prawidłowa i zrozumiała dla seniora komunikacja zawsze jest podstawą pracy z pacjentem. Warto zwrócić uwagę na jej werbalny i niewerbalny aspekt oraz uwzględnić możliwość dysfunkcji narządu wzroku lub słuchu, co ogranicza seniorowi kompetencje komunikacyjne. Na przykład gdy nasz pacjent w odpowiedzi na pytanie, czy rozumie zasadę prezentowanego ćwiczenia, jedynie pokiwa głową, poprośmy go o wykonanie powtórzenia.

Fizjoterapeuta powinien wyjaśnić pacjentowi cele programu rehabilitacji i pokazać płynące z działań terapeutycznych realne korzyści zdrowotne. Chodzi zarówno o te krótko-, jak i długoterminowe, z których najważniejsze są dla osoby starszej zachowanie samodzielności i poprawa codziennego funkcjonowania. Wśród osób starszych nadal pokutuje niechęć do podejmowania wysiłku fizycznego i pasywne spędzanie czasu, np. przed telewizorem. U części z tych, którzy doświadczyli upadku — nawet jeśli jego konsekwencją nie był poważniejszy uraz — rozwija się tzw. zespół poupadkowy. Manifestuje się on ograniczaniem aktywności fizycznej i opuszczania miejsca zamieszkania w obawie przed kolejnym upadkiem.

W pracy z osobą starszą musimy także uwzględnić częste w tej grupie wiekowej schorzenia neurologiczne, zaburzenia kognitywne, problemy z narządem wzroku i słuchu. Podstawowym celem fizjoterapii jest w takich przypadkach usprawnienie pacjenta lub utrzymanie dotychczasowego poziomu sprawności.

Emilia Grzela