Punkt zwrotny transformacji - jak dziś wygląda śląskie górnictwo?

W ramach projektu realizowanego dla Fundacji WWF Polska, Instytut Badań Strukturalnych opublikował analizę, w której przedstawił szczegółowy obraz górnośląskiego rynku zatrudnienia w sektorze górniczym. Raport IBS odpowiada na pytania o stan gospodarki regionalnej, rolę górnictwa i gotowość do transformacji regionu. Termin publikacji idealnie wpisuje się w przygotowania Terytorialnych Planów Sprawiedliwej Transformacji, które mają pokazać, jak region zamierza zmieniać się, w sposób sprawiedliwy, w ciągu następnych 10 lat.

Odchodzenie od węgla

Górny Śląsk to obszar, gdzie wydobywa się węgiel od przeszło 150 lat, jednak dziś sektor górniczy zatrudnia niespełna 4% zatrudnionych w województwie¹. Górnictwo tworzy 7% wartości dodanej i jest 4. branżą w gospodarce regionu. Choć transformacja rozpoczęła się tu wiele lat temu, wyzwaniem jest dokończyć ją w sposób uczciwy i sprawiedliwy, zapewniając wzrost gospodarczy i nowe miejsca pracy. Szczegółowe prognozy opłacalności wydobycia w górnośląskich kopalniach wskazują, że do 2050 roku w regionie zakończy się wydobycie węgla energetycznego, a już w latach 30-tych zamknie się znacząca ilość kopalń (i gwałtownie spadnie zatrudnienie w branży)². W tej chwili między stroną rządową a związkami zawodowymi negocjowana jest data odejścia od węgla kamiennego. Jak przygotowany jest na to sektor?

Górnictwo jest mężczyzną

Nie jest tajemnicą, że sektor wydobywczy jest zmaskulinizowany. Jak wynika z najnowszego raportu IBS, mężczyźni stanowią aż 90% pracowników górnictwa węgla kamiennego. Średnia wieku i poziom wykształcenia wszystkich pracowników sektora różni się w zależności od tego, czy mówimy o osobach zatrudnionych na powierzchni, czy pod ziemią. Ci drudzy stanowią zaledwie 8% zatrudnionych. Osoby pracujące na powierzchni z reguły są od nich starsi – ich średnia wieku wynosi 48 lat, podczas gdy ten sam współczynnik przy pracownikach pod powierzchnią wynosi 36 lat. To przede wszystkim oni wymagają zagospodarowania ich potencjału na rynku pracy poprzez zapewnienia atrakcyjnych, alternatywnych propozycji umożliwiających zatrudnienie np. w przemyśle, budownictwie czy branżach pokrewnych. 

Potencjalne zawody, w których górnicy mogą znaleźć zatrudnienie to m.in.: pracownik wysokościowy, spawacz specjalistyczny, monter instalacji PV, serwisant urządzeń chłodniczych/ klimatyzacyjnych/ pomp ciepła, czy pracownik ds. wykończeń. Przejście do innych zawodów powinno uwzględnić indywidualne preferencje, zapotrzebowanie firm, specjalizacje regionalne oraz kompetencje pracowników.

Co ciekawe, pracownicy górnictwa w 68% posiadają wykształcenie średnie lub wyższe, co stanowi większy udział niż średnio w przemyśle. Relatywnie wysoki poziom wykształcenia może być dodatkowym atutem dla ich przyszłości na rynku pracy.

Co z kobietami?

Średnia wieku kobiet jest zauważalnie wyższa niż mężczyzn. Wynosi ona 47 lat, gdy dla mężczyzn – 38 lat. Najwięcej kobiet pracujących w górnictwie znajdziemy w przedziale wiekowym 50-59 lat. Co ciekawe – we wszystkich kategoriach, także wśród zatrudnionych na stawiskach robotniczych i dozorze inżynieryjno-technicznym.

Co z górniczymi emeryturami?

Wiek emerytalny dla mężczyzn w górnictwie wynosi on 50 lat, pod warunkiem przepracowania minimum 15 lat pod ziemią i 10 lat w pracy równorzędnej, kobiety osiągają go po przepracowaniu pod ziemią minimum 15 lat i po 5 latach pracy równorzędnej z górniczą. Bezwarunkowo można przejść na emeryturę po 20 lub 25 lat stażu pracy górniczej.

Jak wskazuje Instytut Badań Strukturalnych – wobec starszych pracowników racjonalnym rozwiązaniem jest zaproponowanie rozłożonej w czasie polityki naturalnych odejść z sektora. Może to być możliwość pracy na powierzchni, w Spółce Restrukturyzacji Kopalń czy relokacja do innej kopalni. Wobec młodszych pracowników bardziej akceptowalna społecznie będzie propozycja przekwalifikowania i podjęcia pracy poza górnictwem. Wobec młodszych i starszych pracowników górnictwa powinny funkcjonować osobne instrumenty wsparcia.

"Słynny" sektor okołogórniczy

Według badań IBS w regionie zarejestrowanych jest 370 firm będących bezpośrednimi dostawcami dla górnictwa. Od górnictwa najsilniej uzależnione są miejsca pracy w branży maszynowej i energetyce. W usługach, górnictwo najwięcej miejsc pracy generuje w transporcie lądowym (ok. 4 tys.). Łącznie liczba pracowników zatrudnionych w przedsiębiorstwach powiązanych z górnictwem węgla w całej Polsce wynosi 41-56,7 tys. osób, a nie 200 tys., jak czasem podaje się w debacie publicznej. Oczywiście z zastrzeżeniem, że mowa o bezpośredniej zależności.

Co ciekawe, te zarejestrowane firmy to nie tylko duże firmy produkcyjne, jak np. Famur. Aż 85% z nich to małe i średnie przedsiębiorstwa, które powinny mieć większą elastyczność w dywersyfikacji swojej działalności. Autorzy raportu wskazują w jakich branżach mogą wykorzystać swój potencjał. Jest to wiedza bardzo potrzebna przy planowaniu transformacji.

Kluczowe rekomendacje

Województwo śląskie jest w odpowiednim momencie do przyspieszenia procesu transformacji gospodarczej i przełamania wizerunku regionu, którego ścieżka rozwoju jest silnie związana z przemysłem tradycyjnym. Główne rekomendacje raportu obejmują przede wszystkim: przejęcie jednoznacznej roli koordynatora transformacji przez samorząd regionalny, określenie kierunków dywersyfikacji gospodarki gmin górniczych w aktualizowanych strategiach rozwoju lokalnego oraz zastosowanie zróżnicowanych instrumentów aktywizacji zawodowej wobec starszych i młodszych pracowników górnictwa.

O projekcie

Raport „Województwo śląskie w punkcie zwrotnym transformacji” został opracowany dla Fundacji WWF Polska w ramach projektu „Regiony i gminy na rzecz sprawiedliwej transformacji” w ramach Europejskiej Inicjatywy na rzecz Ochrony Klimatu (EUKI) Niemieckiego Federalnego Ministerstwa Środowiska, Ochrony Przyrody i Bezpieczeństwa Reaktorów Atomowych (BMU). 

Źródła:

^1,2 raport WWF Polska “Od restrukturyzacji do trwałego rozwoju Przypadek Górnego Śląska” dostęp: https://www.wwf.pl/sites/default/files/2018-11/od_restrukturyzacji_do_trwalego_wzrostu._wwf_pl_1_3_%20%281%29_0.pdf