Asystenci zdrowienia - pomost między pacjentem w kryzysie psychicznym a personelem terapeutycznym

"Asystent zdrowienia jest częścią oferty, jaką reformowana psychiatria oferuje człowiekowi w kryzysie psychicznym, zwłaszcza tym głębokim. Jest dopełnieniem oferty terapeutycznej, przełamaniem barier i podziału istniejącego w systemie ochrony zdrowia na „my” – terapeuci i „oni” - pacjenci”, a także funkcjonujących w społeczeństwie stereotypów i piętna” – powiedział prof. dr hab. n. med. Jacek Wciórka, podczas konferencji "Asystenci zdrowienia - nadzieja i wsparcie w reformowanej psychiatrii", która odbyła się 10 września 2020 r. w Warszawie.

Asystent zdrowienia to osoba, która doświadczyła kryzysu zdrowia psychicznego i skończyła odpowiedni kurs, by móc wspierać osoby trwające w kryzysie i ich bliskich.

"Jednak musi to być osoba, która "przepracowała" swój kryzys, odbyła psychoterapię, przeszła na drogę zdrowienia" - zaznaczyła Anna Olearczuk, asystentka zdrowienia w Środowiskowym Centrum Zdrowia Psychicznego dla Dorosłych Warszawa-Bielany i w Wolskim Centrum Zdrowia Psychicznego w Warszawie. "Ponadto powinna posiadać pewne cechy osobowości oraz motywację do wykonywania tego zajęcia" - dodała.

Asystenci zdrowienia pomagają pacjentom na oddziałach całodobowych, pracują w domach samopomocy i w Centrach Zdrowia Psychicznego, które powstają w Polsce w ramach transformacji leczenia psychiatrycznego ze skoncentrowanego na izolowaniu w szpitalu na rzecz rozwijania leczenia środowiskowego: blisko domu, szybkiego, przyjaznego, włączającego w terapię bliskich, jak najbardziej dostosowanego do danego przypadku, podążającego za dynamiką kryzysu, skoncentrowanego na wspieraniu w procesie zdrowienia.

Z pomocy asystenta zdrowienia może skorzystać każdy, kto skończył 18 lat i mieszka na terenie, którym on się opiekuje. Bezpłatną opieką CZP otacza także osoby nieubezpieczone, podobnie jak wszystkie placówki działające w ramach NFZ na rzecz pacjentów doświadczających kryzysu psychicznego - leczących się psychiatrycznie.

"Na świecie funkcjonują już asystenci zdrowienia. W zasadzie żaden rozwinięty system ochrony zdrowia psychicznego bez wprowadzenia asystentów do oferty leczniczej, do procesu terapii, już nie funkcjonuje" - podkreślił prof. dr hab. n. med. Jacek Wciórka, przewodniczący Rady ds. Zdrowia Psychicznego przy Ministerstwie Zdrowia, jeden z inicjatorów rozwijania w Polsce leczenia środowiskowego.

"W psychiatrii podobny model od lat działa już w leczeniu uzależnień. Na przykład trzeźwi alkoholicy kończą kurs terapii uzależnień i pomagają innym uzależnionym. Wiemy więc, na czym to polega" - wyjaśniła dr Joanna Krzyżanowska-Zbucka, lekarz psychiatria, ordynator oddziału zapobiegania nawrotom w stołecznym Instytucie Psychiatrii i Neurologii.

Pacjenci w kryzie psychicznym potrzebują wsparcia osób, które mają podobne doświadczenia

Prof. Jacek Wciórka podkreślił, że pacjent będący w kryzysie zdrowia psychicznego potrzebuje wsparcia osoby, która miała podobne doświadczenia, ponieważ ta może lepiej zrozumieć jego sytuację.

"Kryzys psychiczny to poważne wyzwanie życiowe dla osób, które go doświadczają. Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego posługują się specyficznym, profesjonalnym językiem. Mówią o objawach, fenomenach, mechanizmach, procesach. Wydaje się, że w obszarze kryzysów, które mają całościowy wpływ na życie człowieka, ten język nie przystaje. W związku z tym istnieje potrzeba innego spojrzenia, które uruchomi w człowieku doświadczającym kryzysu proces zdrowienia – powiedział prof. Jacek Wciórka.

Ekspert dodał, że "proces zdrowienia toczy się mimo albo niezależnie od procesu choroby i oznacza przywracanie tego planu życiowego, z powodu którego człowiek cierpi".

"A więc przywracanie nadziei, że inna przyszłość jest możliwa, poczucia tożsamości, przywracanie poczucia sprawczości, wpływu na bieg swojego życia, poczucia sensu życia" - zaznaczył prof. Wciórka.

Zdaniem eksperta bez tych wartości przywrócenie stanu sprzed ostrej fazy kryzysu psychicznego jest bardzo trudne, a często niemożliwe.

"Nie samym leczeniem człowiek wraca do życia. Potrzeba jeszcze innych motywacji i języka do opisu tego doświadczenia" – zaznaczył przewodniczący Rady ds. Zdrowia Psychicznego przy Ministerstwie Zdrowia.

Dlatego asystent zdrowienia, dysponując podobnym, zbliżonym doświadczeniem, potrafi dawać przykład, że można odszukać drogę z sytuacji pozornie bez wyjścia.

Asystent zdrowienia, czyli "leczenie obecnością drugiego człowieka"

"Rola asystentów zdrowienia jest rolą terapeutyczną, ponieważ każda relacja, która jest oparta na wzajemnym zaufaniu, jest wspierająca, akceptująca, nie ocenia, nie odrzuca, tylko jest obok, chce wysłuchać, wesprzeć, dowiedzieć się, jak może pomóc, to jest relacja terapeutyczna" - zaznaczyła Anna Olearczuk.

"To jest leczenie obecnością drugiego człowieka i tym człowiekiem jest asystent zdrowienia" - podkreśliła ekspertka.

Dr Joanna Krzyżanowska-Zbucka zwróciła uwagę, że asystenci zdrowienia stanowią łącznik między pacjentem a personelem terapeutycznym.

"Czasem pacjenci mówią: co pani doktor może wiedzieć, jak się czuję. Pani tego nie rozumie. Pani się wyuczyła. Asystentowi tego nie powie. Czuje się bardziej zrozumiany. Asystenci stanowią łącznik z pacjentem. Towarzyszą w chorobie i w drodze do zdrowienia. Nie należy też mylić ich działalności z rolą psychoterapeutyczną. Między asystentem a pacjentem rodzi się kontakt terapeutyczny, ale to nie jest psychoterapia, która rządzi się innymi prawami" - wyjaśniła ekspertka.

Asystent zdrowienia w Polsce - oczekiwania i obawy

"W Krakowie zaczęliśmy zatrudniać asystentów, kiedy powstało Centrum Zdrowia Psychicznego" - wspominała Anna Bielańska, psycholog kliniczny, certyfikowany psychoterapeuta i superwizor, zajmująca się m.in. szkoleniem asystentów prowadzonym przez Stowarzyszenie Otwórzcie Drzwi oraz Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej.

W ramach kursu asystenci uczą się m.in.: wiedzy o chorobie, umiejętności zintegrowania choroby w sobie i jej przepracowania, umiejętności nazywania, a także komunikacji, nie tylko z pacjentami, ale też z zespołem terapeutycznym.

Stowarzyszenie przeprowadziło ankietę, w której pytano asystentów i profesjonalistów o wzajemne oczekiwania i obawy. Wynika z niego, że najważniejsze cechy oczekiwane od asystentów zdrowienia to empatia, umiejętność komunikacji - dzielenia się własną historią z pacjentami, ich rodzinami i zespołem, a także cierpliwość.

Obie strony wyraziły także obawy. Ze strony profesjonalistów jest obawa, że asystent będzie przeciążony, co może skutkować ryzykiem nawrotu kryzysu psychicznego. Inna trudność związana jest z utrzymaniem granic.

"Trzymanie granic jest bardzo ważne i trudne do określenia na ten moment - między rolą asystenta, czyli pośrednika, pomocnika, towarzysza w chorobie a członkiem zespołu terapeutycznego" - oceniła Anna Bielańska.

Z kolei asystenci zdrowienia obawiają się, czy zespół ich przyjmie i czy podołają swojej roli. Jak dodała psycholog, warte rozważenia jest, by asystenci mieli grupy Balinta czy superwizje, by móc swobodnie porozmawiać o swoich uczuciach i emocjach, związanych z wykonywanymi zadaniami.

Asystent zdrowienia w Polsce - trwają prace nad tym, aby był to zawód medyczny

Instytucja asystentów zdrowienia jest nowa i trwa wprowadzanie ich do systemu psychiatrii, w związku z tym nadal nie jest uregulowanych wiele aspektów ich funkcjonowania.

W opinii ekspertów uporządkowania wymagają przede wszystkim kwestie prawne, takie jak, np. związane z dostępem do informacji medycznej.

"Trwają prace nad tym, aby asystent zdrowienia był jednym z zawodów medycznych" - wyjaśniła dr Joanna Krzyżanowska-Zbucka.

"Instytut Psychiatrii i Neurologii był chyba pierwszym szpitalem, który zmienił regulamin jednostki, aby móc przyjąć asystentów zdrowienia i umieścić ich w siatce płac. Do regulaminu wprowadzono zawód asystenta zdrowienia i można ich teraz zatrudniać. Znam też praktyki, kiedy asystenci byli zatrudniani np. jako terapeuci zajęciowi albo sanitariusze, by móc uwzględnić ich w wynagrodzeniach. Stosowane są różne rozwiązania" - przyznała dr Krzyżanowska-Zbucka.

Jak wygląda wizyta w Centrum Zdrowia Psychicznego?

Specjaliści - pielęgniarka psychiatryczna, psycholog, psychoterapeuta lub psychiatra, czekają w Punkcie Zgłoszeniowo-Koordynacyjnym.

Nie obowiązują żadne zapisy. Nie trzeba zapowiadać swojego przyjścia ani się rejestrować się wcześniej.

Do Centrum Zdrowia Psychicznego można przyjść w każdej chwili, w godzinach jego pracy, w każdy dzień powszedni.

Na podstawie rozmowy w Punkcie Zgłoszeniowo-Koordynacyjnym i ewentualnej przedstawionej dokumentacji medycznej specjalista opracuje plan leczenia.

Jeśli dany przypadek zostanie uznany za pilny, leczenie zacznie się nie później niż 72 godziny od konsultacji w Punkcie Koordynacyjno-Zgłoszeniowym. Będzie tak ułożone, żeby pasowało do potrzeb pacjenta. Może się okazać, że będą potrzebne regularne konsultacje z psychiatrą, psychoterapia, leczenie w trybie dziennym, wizyty pielęgniarki środowiskowej w domu, wparcie od asystenta zdrowienia, osoby po kryzysie psychicznym, która po odpowiednim przeszkoleniu służy pomocą osobom, które trwają w kryzysie, i ich bliskim.

Monika Majewska