Liczba rodzin zastępczych maleje. Brakuje kandydatów i kompleksowego wsparcia instytucjonalnego

• Z danych GUS wynika, że na koniec 2022 r. w pieczy zastępczej przebywało 72 812 dzieci, z czego 77% w ramach pieczy rodzinnej.
• Mimo że rodzinna opieka zastępcza stanowi priorytetową formę pieczy zastępczej, liczba dzieci w ośrodkach opiekuńczo-wychowawczych wzrosła o 4% w 2022 r. w porównaniu z rokiem poprzednim.
• Jednocześnie liczba rodzin zastępczych zmniejszyła się o 117 do 56 240. Pod ich opieką znajduje się 56 240 dzieci, z czego większość (64,1%) w ramach rodziny spokrewnionej. Natomiast w rodzinach zastępczych niezawodowych przebywa 30,1% wychowanków, a w rodzinach zawodowych – 5,8%.
• Barierą w rozwoju rodzinnych form pieczy zastępczej pozostaje brak kandydatów do pełnienia tej roli, co wynika z niedostatecznego wsparcia instytucjonalnego i niskich wynagrodzeń, ale również z niewielkiej liczby programów edukacyjnych dla opiekunów. 

W Polsce wciąż ponad 16,5 tysiąca dzieci przebywa długoterminowo w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Jak wskazują dane GUS, pod koniec 2022 r. niemal połowę (46%) stanowiły w nich osoby w wieku 14-17 lat, które stoją u progu dorosłości. Zaszczepienie pozytywnych wzorców społecznych najskuteczniej przebiega w ramach rodzinnej pieczy zastępczej, która w przeciągu ostatnich 20 lat nie tylko nie rozwinęła się, a wręcz zanotowała regres. Z danych MRiPS wynika, że w 2002 r. funkcjonowała ona w formie rodzin zastępczych spokrewnionych, niezawodowych i zawodowych, których było 39 841 przy ogólnej liczbie 78,6 tys. dzieci wymagających opieki. Szacunki GUS pokazują, że po dwóch dekadach ta liczba spadła o 11% przy 72,8 tys. potrzebujących. W ciągu 20 lat znacząco zmieniła się także demografia dotycząca osób w wieku 0-17 lat. W 2000 r. było ich 9,333 mln, zaś 20 lat później – 6,951 mln, co oznacza spadek aż o 25%.

Pod koniec 2022 r. rodzinna piecza zastępcza funkcjonowała przede wszystkim w formie rodzin zastępczych spokrewnionych (64,1%), gdzie w rolę opiekuna wcielają się dziadkowie lub starsze rodzeństwo. Pozostałe formy pieczy zastępczej, czyli rodziny niezawodowe (30,1%) oraz zawodowe (5,8%), były prowadzone przez osoby, które rolę rodzica zastępczego widzą przede wszystkim jako ważną społeczną misję, której celem jest pomoc dzieciom. Młodzi ludzie, którzy trafiają pod ich opiekę, są często straumatyzowani lub zaniedbani, byli ofiarami przemocy fizycznej i psychicznej czy też borykają się z problemami zdrowotnymi. 

Mimo że rodzinna opieka zastępcza stanowi priorytetową formę pieczy zastępczej i jest kilkukrotnie tańsza od opieki instytucjonalnej w ośrodkach opiekuńczo-wychowawczych, maleje liczba rodzin zastępczych. Z szacunków GUS wynika, że w 2022 r. było ich 56 240, czyli o 117 mniej niż rok wcześniej. Brakuje rozwiązań systemowych, które zachęciłyby więcej osób do tego typu pomocy. Nie chodzi tylko o wsparcie ekonomiczne, które jest istotne zwłaszcza w przypadku dzieci wymagających specjalistycznych wizyt lekarskich bądź terapii, ale również o wsparcie psychoedukacyjne i mentoringowe dla opiekunów, którzy wchodzą w zupełnie nową rolę.

Rodziny zastępcze wychowują dzieci z dużym bagażem życiowych doświadczeń. Wychowywanie dzieci to zadanie wymagające pokonywania wielu wyzwań, a odpowiedzialność rodziców zastępczych wymaga szeregu dodatkowych umiejętności. Osoby, które podejmują odpowiedzialność za dzieci w ramach pieczy rodzinnej mogą korzystać z szeregu form wsparcia i ze specjalnych programów edukacyjnych w ramach 3 sektora organizacjo pozarządowych. Przykładowo, Fundacja EY, która od 25 lat pomaga opiekunom i wspiera edukację młodzieży z rodzin zastępczych, prowadzi Akademię Świadomego Rodzica, której celem jest zapobieganie wypaleniu zawodowemu rodziców zastępczych oraz poszerzenie ich wiedzy i kompetencji na temat wspierania dzieci w rozwoju intelektualnym i emocjonalnym – tłumaczy Agnieszka Palka, psycholog i pedagog koordynująca projekty społeczne w ramach Fundacji EY.

Konieczna większa promocja rodzin zastępczych

Przez ostatnie lata trwały prace nad zmianami w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, które miały pomóc przyspieszyć deinstytucjonalizację, czyli zmniejszenie liczby ośrodków opiekuńczo-wychowawczych na rzecz większego wsparcia rodzinnej pieczy zastępczej. Nowelizacja, która weszła w życie 1 lutego br., zakłada wzrost wynagrodzenia dla rodzin zastępczych zawodowych i prowadzących rodzinne domy dziecka, poprawę organizacji procedur adopcyjnych czy zakaz tworzenia nowych domów dziecka. W 2022 r. było ich 1307 – to wzrost o 60% w porównaniu z rokiem 2012 (814 placówek). Większa liczba ośrodków opiekuńczo-wychowawczych wynika w pewnej mierze z  konieczności dostosowania nowych limitów do liczby wychowanków (wcześniej 30, a od 2021 r. 14). Nie zmienia to faktu, że należy jeszcze bardziej promować rodziny zastępcze i wspierać ich funkcjonowanie.

Ta forma opieki nad dojrzewającymi młodymi ludźmi jest po prostu najlepsza, gdyż pomaga im wzrastać w atmosferze miłości i zrozumienia, oferuje stabilizację, poczucie bezpieczeństwa oraz warunki najbardziej zbliżone do domowych. Dziecko ma stałe wsparcie od tych samych osób, może nawiązać w nimi silną relację bez obaw, że za jakiś czas dojdzie do zmiany kadrowej i trafi pod opiekę innego wychowawcy, jak zdarza się to w pieczy instytucjonalnej. Dla nastolatków wchodzących w dorosłość ważne jest również wsparcie w procesie usamodzielniania się, którego w większym zakresie mogą zaznać ze strony opiekunów zastępczych – dodaje Agnieszka Palka.

Trudne wejście w dorosłość

Z danych GUS wiemy, że osoby w wieku 18-24 lata stanowiły pod koniec 2022 r. trzeci co do wielkości odsetek (16,8%) wśród grup wiekowych będących pod opieką rodzin zastępczych – łącznie było to 9414 wychowanków. Dla porównania, w ośrodkach instytucjonalnych odsetek młodych ludzi powyżej 18. r.ż. wyniósł 8% (1327 osób). Zapewnienie im dobrego startu w dorosłość, by nie powielali wzorców swoich biologicznych rodziców i osiągnęli równowagę życiową oraz psychiczną, jest bardzo dużym wyzwaniem. Dla wychowanków w wieku 16-20 lat przeznaczony jest program „Skrzydła samodzielności” prowadzony przez Fundację EY, którego celem jest wsparcie młodych ludzi w zdobywaniu praktycznej wiedzy i umiejętności oraz w kształtowaniu postaw niezbędnych i pomocnych w samodzielnym życiu.

Dołączenie dziecka do rodziny zastępczej i budowanie zaufania przez obie strony to trudny moment. Kolejnym kamieniem milowym staje się postawienie pierwszych kroków w samodzielnym życiu. Wiele dzieci ma zaburzone wzorce społeczne, a część zmaga się ze skutkami Alkoholowego Syndromu Płodowego (FAS). Bez właściwej opieki grożą im niepełna edukacja, bezrobocie lub zachowania ryzykowne i przestępcze. Jednak gdy doświadczają stabilizacji i mają szansę na właściwy rozwój psychospołeczny, są znacznie mniej narażone na rozwój chorób wtórnych w wyniku FAS. Jednak zarówno rodzicom zastępczym, jak i dzieciom potrzebna jest kompleksowa pomoc specjalistów, aby cały proces socjalizacji zakończył się sukcesem – zaznacza ekspertka Fundacji EY.

Więcej informacji na temat Fundacji EY